Հրեաները աշխարհի ամենահին ժողովուրդներից մեկն են։ Նրանց պատմությունը գրանցվում է Աստվածաշնչում, Աստվածաշնչից դուրս գտնվող հին պատմաբանների, ինչպես նաև հնագիտության մեջ։ Մենք նրանց պատմության մասին ավելի շատ փաստեր ունենք, քան որևէ այլ ազգի պատմության։ Մենք կօգտագործենք այս տեղեկատվությունը՝ նրանց պատմությունը ամփոփելու համար։ Իսրայելացիների (Հին Կտակարանի բառ՝ հրեա ժողովրդի համար) պատմությունը ավելի հեշտ հետևելու համար մենք կօգտագործենք ժամանակացույցեր։
Աբրահամ. Հրեական Տոհմածառի Սկիզբը
Ժամանակացույցը սկսվում է Աբրահամով։ Աստված խոստացավ, որ նրա միջոցով կօրհնի բոլոր ազգերին։ Այնուհետև Աստված փորձեց նրան իր որդի Իսահակի խորհրդանշական զոհաբերությամբ։ Սա նշան էր, որը մատնացույց էր անում Հիսուսին՝ նշելով նրա զոհաբերության ապագա վայրը։ Այնուհետև Աստված Իսահակի որդուն անվանեց Իսրայել։ Ժամանակացույցը շարունակվում է կանաչ գույնով, երբ Իսրայելի սերունդները ստրուկներ էին Եգիպտոսում։ Այս ժամանակահատվածը սկսվել է Իսրայելի որդի Հովսեփով (տոհմաբանությունը հետևյալն էր՝ Աբրահամ -> Իսահակ -> Իսրայել (հայտնի է նաև որպես Հակոբ) -> Հովսեփ)։ Նա իսրայելացիներին տարավ Եգիպտոս, որտեղ ավելի ուշ եգիպտացիները ստրկացրին նրանց։
Մովսես. Իսրայելացիները դառնում են Աստծո իշխանության տակ գտվող Ազգ
Մովսեսը իսրայելացիներին Եգիպտոսից դուրս բերեց Պասեքի համաճարակով, որը կործանեց Եգիպտոսը և թույլ տվեց իսրայելացիներին Եգիպտոսից դուրս գալ դեպի Իսրայելի երկիր։ Մահվանից առաջ Մովսեսը հայտարարեց իսրայելացիներին Օրհնությունների և Անեծքների մասին (երբ ժամանակացույցը կանաչից անցնում է դեղինի)։ Աստված կօրհներ նրանց հնազանդությունը, բայց կանիծեր նրանց, եթե չհնազանդվեին։ Այս Օրհնություններն ու Անեծքները հրեա ժողովրդին կհետևեին հավիտյան։
Հարյուրավոր տարիներ իսրայելացիները ապրել են իրենց երկրում, բայց նրանք թագավոր և մայրաքաղաք Երուսաղեմը չեն ունեցել։ Սակայն մ.թ.ա. 1000 թվականին Դավիթ թագավորի գահակալությամբ իրավիճակը փոխվել է։
Դավիթը Երուսաղեմում Թագավորական Դինաստիա է հաստատում
Դավիթը նվաճեց Երուսաղեմը և այն դարձրեց իր մայրաքաղաքը։ Նա ստացավ «Քրիստոսի» գալու խոստումը։ Այդ ժամանակվանից սկսած հրեա ժողովուրդը սպասում էր «Քրիստոսի» գալուն։ Նրա որդի Սողոմոնը, հարուստ և հայտնի, հաջորդեց նրան և կառուցեց առաջին հրեական տաճարը Երուսաղեմի Մորիա լեռան վրա։ Դավիթ թագավորի սերունդները շարունակեցին կառավարել մոտ 400 տարի։ Սա Իսրայելի փառքի ժամանակաշրջանն էր. նրանք ունեին խոստացված Օրհնությունները։ Նրանք հզոր ազգ էին, ունեին զարգացած հասարակություն, հարուստ մշակույթ և հոյակապ տաճար։ Ժամանակացույցը այս ժամանակաշրջանը ցույց է տալիս բաց կապույտ գույնով (մ.թ.ա. 1000-600 թվականներ)։
Սակայն Հին Կտակարանը նաև նկարագրում է նրանց աճող ապականությունը այս ժամանակահատվածում: Այս ժամանակահատվածում շատ մարգարեներ զգուշացրել էին իսրայելացիներին, որ Մովսեսի Անեծքները կգան, եթե նրանք չզղջան: Սակայն իսրայելացի ազգը անտեսել է նրանց նախազգուշացումները: Այս ընթացքում իսրայելացիները բաժանվել են երկու առանձին թագավորությունների: Կար Իսրայելի կամ Եփրեմի հյուսիսային թագավորությունը և Հուդայի հարավային թագավորությունը: Սա նման է այսօրվա կորեացիներին՝ մեկ ժողովուրդ բաժանված երկու երկրների՝ Հյուսիսային և Հարավային Կորեաների:
Առաջին Հրեական Աքսորը դեպի Բաբելոն
Վերջապես, մ.թ.ա. մոտ 600 թվականին, տեղի ունեցան Անեծքները։ Նաբուգոդոնոսորը՝ Բաբելոնի հզոր թագավորը, եկավ ճիշտ այնպես, ինչպես Մովսեսը կանխատեսել էր 900 տարի առաջ, երբ իր Անեծքում գրել էր .
Տերը հեռվից՝ երկրի ծայրից, արծվի թռիչքի նման քեզ վրա մի ազգ կհանի, մի ազգ, որի լեզուն դու չես հասկանա, 50մի խստադեմ ազգ, որ ծերերին չի հարգի և երեխաներին չի խղճա։ 51Նա կուտի քո անասունների պտուղը և քո երկրի պտուղը, մինչև որ դու բնաջինջ լինես։ Նա քեզ չի թողնի ո՛չ ցորեն, ո՛չ գինի, ո՛չ յուղ, կխլի քո կովերի ծնունդներն ու քո ոչխարների հոտերը, մինչև որ բնաջինջ անի քեզ։ 52Քեզ կպաշարի քո բոլոր քաղաքներում, մինչև որ կործանվեն քո բարձր և ամուր պարիսպները, որոնց դու ապավինում ես քո ամբողջ երկրում. քեզ կպաշարի քո բոլոր քաղաքներում, քո ամբողջ երկրում, որ քո Տեր Աստվածը տալիս է քեզ։
Բ Օրենք 28:49-52
Նաբուգոդոնոսորը գրավեց Երուսաղեմը, այրեց այն և ավերեց Սողոմոնի կառուցած տաճարը։ Այնուհետև նա իսրայելացիներին աքսորեց Բաբելոն։ Սա կատարեց Մովսեսի կանխագուշակությունները, որոնք ասում էին.
Ինչպես որ Տերը ցնծում էր ձեզնով, երբ բարիք էր անում և շատացնում էր ձեզ, այնպես էլ Տերը կցնծա, երբ կործանի ու ոչնչացնի ձեզ։ Դուք արմատախիլ կլինեք այն երկրից, ուր գնում եք դրան տիրելու։
64Տերը կցրի քեզ բոլոր ժողովուրդների մեջ՝ երկրի մի ծայրից մինչև մյուս ծայրը, և այնտեղ դու կծառայես ուրիշ աստվածների, որոնց ո՛չ դու ես ճանաչել, ո՛չ էլ քո նախահայրերը. փայտին ու քարին կծառայես։
Բ Օրենք 28:63-64
Այսպիսով, 70 տարի, որը նշված է կարմիրով, իսրայելացիները ապրել են որպես աքսորյալներ Աբրահամին և նրա սերունդներին խոստացված երկրից դուրս։ «Հրեաներ» տերմինը սկսվել է այս ժամանակահատվածում՝ նկատի ունենալով նրանց առաջատար ցեղը՝ Հուդան։
Վերադարձ Պարսիկների Գերության տակ գտնվող Աքսորից
Աքսորից հետո պարսից կայսր Կյուրոսը նվաճեց Բաբելոնը, և Կյուրոսը դարձավ աշխարհի ամենաազդեցիկ մարդը։ Նա թույլ տվեց հրեաներին վերադառնալ իրենց երկիր։
Սակայն նրանք այլևս անկախ երկիր չէին, այլ Պարսկական կայսրության նահանգ։ Սա շարունակվեց 200 տարի, ինչը ժամանակագրական գծապատկերում վարդագույնով է նշված։ Այս ընթացքում հրեաները վերակառուցեցին Հրեական տաճարը (հայտնի է որպես 2-րդ տաճար) և Երուսաղեմ քաղաքը։ Չնայած պարսիկները թույլ տվեցին հրեաներին վերադառնալ Իսրայելի երկիր, շատերը մնացին արտասահմանում՝ աքսորված։
Հույների Ժամանակաշրջանը
Այնուհետև Ալեքսանդր Մակեդոնացին նվաճեց Պարսկական կայսրությունը և իսրայելացիներին դարձրեց Հունական կայսրությունների նահանգ ևս 200 տարով։ Ժամանակացույցը այս ժամանակահատվածը ցույց է տալիս մուգ կապույտ գույնով։
Հռոմեացիների Ժամանակաշրջանը
Այնուհետև հռոմեացիները ջախջախեցին հունական կայսրությունները և դարձան գերիշխող համաշխարհային ուժ։ Հրեաները կրկին դարձան այս կայսրության նահանգ։ Ժամանակացույցը այս ժամանակաշրջանը ցույց է տալիս բաց դեղին գույնով։ Սա այն ժամանակն է, երբ ապրել է Հիսուսը։ Սա բացատրում է, թե ինչու Ավետարաններում կան հռոմեացի զինվորներ։ Հռոմեացիները կառավարում էին հրեաներին Իսրայելում Հիսուսի կենդանության օրոք։
Երկրորդ Հրեական աքսորը Հռոմեացիների տիրապետության տակ
Բաբելոնացիների ժամանակներից (մ.թ.ա. 586 թ.) հրեաները անկախ չէին։ Նրանց տիրապետում էին մի շարք այլ կայսրություններ։ Հրեաները դժգոհ էին դրանից և ապստամբեցին Հռոմեական տիրապետության դեմ։ Հռոմեացիները եկան և ավերեցին Երուսաղեմը (մ.թ. 70 թ.) և այրեցին Երկրորդ տաճարը։ Այնուհետև նրանք Հռոմեական կայսրության մյուս ծայրով արտաքսեցին հրեաներին որպես ստրուկներ: Սա հրեաների երկրորդ աքսորն էր։ Հռոմեական կայսրության անսահմանության հետ մեկտեղ հրեաները, ի վերջո, ցրվեցին ամբողջ աշխարհով մեկ։
Ահա թե ինչպես է ապրել հրեա ժողովուրդը գրեթե 2000 տարի՝ ցրված օտար երկրներում և երբեք լիովին չընդունված այնտեղ։ Այս տարբեր ազգերում նրանք պարբերաբար ենթարկվել են մեծ հալածանքների։ Հրեաների այս հալածանքը հատկապես բնորոշ էր Եվրոպայում։ Իսպանիայից, Արևմտյան Եվրոպայից մինչև Ռուսաստան հրեաները հաճախ ապրում էին վտանգավոր իրավիճակներում այս թագավորությունների մեջ։ Հրեաները գաղթել են Հնդկաստան և Կայֆենգ, Չինաստան՝ այդ հալածանքներից խուսափելու համար։ Մովսեսի Անեծքները մ.թ.ա. 1500 թվականին ճշգրիտ նկարագրություններ էին նրանց ապրելակերպի մասին։
…Այդ ազգերի մեջ հանգստություն չես գտնի և քո ոտքի թաթերը հանգչեցնելու տեղ չես ունենա. այնտեղ Տերը քեզ կտա տագնապող սիրտ, աչքերի նվաղում և հոգու հուսահատություն։
Բ Օրենք 28:65
Աստված տվեց Անեծքներ իսրայելացիներին, որպեսզի ժողովուրդները հարցնեն.
Բոլոր ազգերը կհարցնեն. «Ինչո՞ւ Տերն այսպես վարվեց այս երկրի հետ։ Ինչո՞ւ բորբոքվեց նրա սաստիկ բարկությունը»։
Բ Օրենք 29:24
Եվ պատասխանը.
Այն ժամանակ նրանց կպատասխանեն. «Պատճառն այն է, որ նրանք թողեցին իրենց նախահայրերի Տեր Աստծու ուխտը, որը նա կապել էր նրանց հետ, երբ նրանց դուրս բերեց Եգիպտոսից։ 26Նրանք գնացին ու ծառայեցին ուրիշ աստվածների և խոնարհվեցին դրանց առաջ՝ աստվածների, որոնց չէին ճանաչում, և որոնց նա թույլ չէր տվել, որ նրանք ունենային։ 27Ուստի Տիրոջ բարկությունը բորբոքվեց այդ երկրի դեմ, ու նրա վրա նա բերեց այս գրքում գրված բոլոր անեծքները: 28Տերն իր բարկությամբ, զայրույթով ու մեծ ցասումով նրանց արմատախիլ արեց իրենց երկրից և մի ուրիշ երկիր գցեց, ինչպես տեսնում ենք այսօր:
Բ Օրենք 29:25-28
Ներկևում բերված ժամանակացույցը այս 1900-ամյա ժամանակահատվածը ցույց է տալիս երկար կարմիր գծի տեսքով։
Նկատի ունեցեք, որ հրեա ժողովուրդը անցավ աքսորի երկու շրջանի միջով։ Սակայն երկրորդ աքսորը շատ ավելի երկար տևեց, քան առաջին աքսորը։
20-րդ Դարի Հոլոքոստը
Հրեաների դեմ հալածանքները գագաթնակետին հասան, երբ Հիտլերը, նացիստական Գերմանիայի միջոցով, փորձեց ոչնչացնել Եվրոպայում ապրող բոլոր հրեաներին: Վեց միլիոն հրեա զոհ գնաց այն ժամանակ, երբ այսօր մենք գիտենք որպես Հոլոքոստ: Հիտլերը գրեթե հաջողության հասավ, բայց նա պարտվեց, և հրեաների մի մնացորդ ողջ մնաց:
Իսրայելի Ժամանակակից Վերածնունդը
Այն փաստը, որ կային մարդիկ, ովքեր հազարավոր տարիներ հայրենիք չունենալուց հետո իրենց «հրեաներ» էին համարում, նշանավոր էր։ Այս ժամանակահատվածում հրեաները նույնիսկ կորցրեցին իրենց մայրենի լեզուն՝ եբրայերենը։ Սակայն սա թույլ տվեց իրականություն դարձնել Մովսեսի վերջին խոսքերը, որոնք գրվել էին 3500 տարի առաջ։ 1948 թվականին աշխարհը, Միավորված Ազգերի Կազմակերպության միջոցով, ականատես եղավ ժամանակակից Իսրայել պետության անհավանական վերածննդին։ Սա իրականացրեց այն, ինչ Մովսեսը գրել էր դարեր առաջ այն մասին, թե ինչպես կավարտվեր նրանց աքսորը։
Ապա քո Տեր Աստվածն կվերադարձնի քո գերիներին, կողորմի քեզ ու դարձյալ կհավաքի քեզ այն բոլոր ժողովուրդներից, ուր քո Տեր Աստվածը կցրի քեզ։ 4Եթե ցիրուցան եղած ժողովուրդդ երկնքի ծայրին էլ լինի, այնտեղից քո Տեր Աստվածը կհավաքի ու կվերցնի քեզ։ 5Քո Տեր Աստվածը կբերի քեզ այն երկիրը, որին քո հայրերը տիրեցին, և դու կտիրես դրան։ Նա քեզ բարիք կանի ու կշատացնի քեզ, այնպես որ քո հայրերից ավելի շատ կլինես։
Բ Օրենք 30:3-5
Չնայած մեծ դիմադրության, հրեաները հիմնադրեցին իրենց ժամանակակից Իսրայել պետությունը: Շրջակա ազգերի մեծ մասը պատերազմ սկսեց Իսրայելի դեմ 1948 թվականին… 1956 թվականին… 1967 թվականին և կրկին 1973 թվականին: Իսրայելը՝ շատ փոքր ազգ, երբեմն միաժամանակ պատերազմի մեջ էր հինգ ազգերի հետ: Այնուամենայնիվ, Իսրայելը ոչ միայն գոյատևեց, այլև նրա տարածքը մեծացավ: 1967 թվականի Վեցօրյա պատերազմում Իսրայելը վերադարձրեց Երուսաղեմը՝ իր պատմական մայրաքաղաքը, որը Դավիթը հիմնադրել էր 3000 տարի առաջ: Իսրայել պետության ստեղծումը և այդ պատերազմների հետևանքները ստեղծել են մեր աշխարհի ամենադժվար աշխարհաքաղաքական լարվածություններից մեկը:
Ինչպես Մովսեսը կանխատեսել էր (ավելի մանրամասն ուսումնասիրվում է այստեղ), Իսրայելի վերածնունդը խթան հանդիսացավ հրեաների համար վերադառնալու Իսրայել: Մովսեսի օրհնությամբ նրանք «հավաքվում» են ամենահեռավոր երկրներից և «վերադարձվում»: Մովսեսը գրել է, որ թե՛ հրեաները, թե՛ ոչ հրեաները պետք է ուշադրություն դարձնեն դրա հետևանքներին: